مقدمه

حضور و نقش مسلمانان گرجستان برای جمهوری اسلامی ایران از جهات مختلف حائز اهمیت است. مسلمانان گرجستان بویژه شیعیان ظرفیت بزرگی را برای پیوندهای عاطفی،جاذبه های فرهنگی ، هویتی و همبستگی با مردم ایران فراهم آورده اند و می توانند در زمینه تحقق اهداف چندمنظوره فراملی عمل کنند. دین یکی از مهمترین عوامل فرهنگی است که می تواندیک بعد فراملی داشته باشد و برچگونگی نفوذ یک کشور درکشورهای خارجی تأثیرگذارباشد ، بنابراین داشتن تصویری درست ازاسلام و مسلمانان،ساختارهای دینی، احزاب ومراکز تاثیرگذار اسلامی درگرجستان برای سیاستگذاری و انجام فعالیت های مرتبط توسط جمهوری اسلامی ایران بسیارحائز اهمیت است. هدف از تهیه این گزارش تبیین و تحلیل وضعیت مسلمانان اهل تسنن درکشورگرجستان است که براساس درخواست اداره کل توسعه روابط فرهنگی آسیا و اقیانوسیه تدوین شده است. در این گزارش ضمن تبیین وضعیت مسلمانان گرجستان به حضور وفعالیت کشور ترکیه در امورمسلمانان سنی مذهبی گرجستان خواهیم پرداخت ؛ چرا که ترکیه بیشترین فعالیت وتاثیرگذاری را درحوزه مسلمانان اهل تسنن دارد.

سابقه تاریخی گرایش به اسلام در گرجستان

با آغازحمله اعراب،اسلام به آنچه امروز به عنوان گرجستان شناخته می شود وارد شد . از قرن هشتم این کشور یکی از امارت های عربی (اسلامی) به حساب می آمده است.لیکن درسال ۱۱۲۲ با تسخیر پایتخت از سوی شاه داود چهارم و تبدیل آن به یک شهرمسیحی اوضاع دکرگون شد. توسعه اسلام درگرجستان توسط دو قدرت مسلمان منطقه یعنی "صفویان ایرانی" و"عثمانی ها"  صورت گرفت که همزمان باهم قدرت خود را دراراضی کنونی گرجستان تثبیت می کردند.تسلط صفویان موجب مهاجرت اقوام ترک به این منطقه شدوبه مسلمان سازی شدید برخی نواحی به ویژه کوموکارتلی وروستاهای پیرامون آن منجرشد.مسلمان سازی منطقه آجارا به گونه ای متفاوت انجام شدو فرایندی متاخروسطحی تربود.ازقرن نوزدهم با شکست دو قدرت مسلمان ایران و عثمانی از روسیه تزاری،اسلام درگرجستان تضعیف شداگرچه به طورکامل ازبین نرفت چراکه سیاست پادشاهی روسیه در قفقاز مانند دیگر نواحی مسلمان نشین، بین تسامح و تبلیغ افراطی (مسیحیت ) در نوسان بود. 

ساختار اجرایی  امور دینی در گرجستان

از زمان اتحاد جماهیر شوروی امورمسلمانان گرجستان ازسوی «سازمان اسلامی قفقاز(CMD) مستقر درجمهوری آذربایجان» اداره می‌شد؛ طبق تصمیم دولت گرجستان درسال ۲۰۱۱ به منظور مدیریت و کنترل اموردینی مسلمانان، « اداره مسلمانان گرجستان» به صورت مستقل با اختصاص بودجه دولتی تأسیس شد. در این رابطه گفتنی است که  دولت گرجستان یک میلیون دلار  بابت بودجه سالانه  امور دینی مسلمانان ( اعم از سنی و شیعه ) اختصاص داده است و آقای شیخ رامین ایگیدوف به عنوان اولین رئیس اداره مسلمانان و شیخ الاسلام منصوب شد و بعد از پایان دوره ۵ ساله، ریاست دوره دوم ایشان از دی ماه ۱۳۹۷همانند دوره اول و علیرغم اختلاف نظر های برخی مجامع شیعی، مجدد تمدید شده است. «سازمان اسلامی قفقاز(CMD) آذربایجان» به ریاست الله شکور پاشازاده از ابتدا با تأسیس اداره مسلمانان گرجستان مخالف بود چرا که معتقد بود اکثریت مسلمانان گرجستان را آذری‌ها تشکیل می‌دهند و هدف از تاسیس چنین اداره ای، جدایی مسلمانان این کشور از مسلمانان جمهوری آذربایجان است . شایان ذکر است دراین ارتباط حاج"علی علی اف "  به عنوان نماینده اداره مسلمانان قفقاز درتفلیس تا پایان سال ۱۳۹۷ به نمایندگی از آن سازمان درامور دینی و تبلیغی در گرجستان  فعالیت داشت و به روحانیون ومبلغین مسلمان شیعه درگرجستان حقوق ماهیانه پرداخت می کرد که از ابتدای سالجاری(۱۳۹۸) بنا به تصمیم دولت جمهوری آذربایجان این پرداخت ها قطع شده است. بنابراین سازمان مذکور درحال حاضرنماینده و فعالیتی درگرجستان ندارد. در ادامه سیاست های دولت گرجستان مبنی بر کنترل امور دینی و ایفای نقش حد اکثری در این حوزه ، نهاددیگری با نام  "آژانس دولتی اموردینی ادیان گرجستان" از سال ۲۰۱۴ وابسته به نخست وزیری گرجستان تاسیس شده که وظایف مشروح زیر را عهده دار می باشد :

· مطالعه و برنامه ریزی مستمر در امور مذهبی با در نظر گرفتن نگرش مردم  نسبت به حوزه دین

· ساماندهی وحل مشکلات  اقلیت های دینی و قومی در گرجستان

· سیاستگذاری برای  ساخت، تجهیز ، مرمت و اداره مساجد

· جلب مشارکت مردم در مساجد

· ساماندهی وضعیت ائمه جماعات و مبلغین دینی مساجد از لحاظ انتصاب وآموزشهای ضمن خدمت

· حمایت و نظارت برفعالیت های دینی ومذهبی مساجد ومراکز اقلیت های دینی واقوام گرجستان  

· فراهم نمودن محیط های مناسب فرهنگی، مذهبی برای ادیان واقوام مختلف برای زندگی مسالمت آمیز

· همکاری با سازمان های مذهبی،مراکز علمی،آموزشی وبخش مدنی وارائه مشاوره به دولت

· حمایت های  قانونی ازتوسعه اموردینی اقلیت ها برای ازبین بردن شکاف های قانونی.

· همکاری با کشورهای مختلف جهان وسازمان های بین المللی دراموردینی .

· یافتن راه حل هایی برای جلوگیری ازخطرات  افراط گرایی ودرگیری های احتمالی مبتنی بردین.

· حمایت و نظارت برفعالیت های اداره مسلمانان گرجستان .

با تشکیل «اداره مستقل مسلمانان درگرجستان» ، همزمان دو مفتی نیز برای تولیت امور دینی در دو بخش  غرب و شرق گرجستان از سوی آژانس مذکور منصوب شدند . شایان ذکر است در حال حاضر، آقایان «لاسین علی‌اف» ، به عنوان مفتی مسلمانان درشرق گرجستان ( مناطق مرزی آذربایجان ) و «بگلار ماشیدزه»، به عنوان مفتی مسلمانان درغرب گرجستان (جمهوری خودمختار آجارا ، مناطق مرزی ترکیه) مشغول به فعالیت هستند .

وضعیت مسلمانان و شیعیان گرجستان

بیشترمردم گرجستان مسیحی بوده و پیروکلیسای ارتدوکس گرجستان هستند. بعد از ارتدوکس های گرجی، مسلمانان بزرگترین اقلیت دینی این کشور محسوب می شوندکه متشکل از آذری ها ودیگراقوام ساکن دراین کشور ازجمله آجارا هستند.شیعیان گرجستان اکثراً دارای اصالت آذری هستند.آذری‌ها درحفظ هویت زبانی وفرهنگی خاص خودکوشا هستند، متاسفانه اکثریت آذری های گرجستان قادر به تکلم به زبان گرجی نیستند و این موضوع یکی از عوامل عدم حضور موثر ایشان در جامعه گرجی است  . طبق آمار رسمی آژانس دولتی امور ادیان گرجستان که در سال ۲۰۱۹ ارائه شده است، حدود ۱۱ درصد جمعیت این کشور را ( با تعداد ۳۹۸۶۶۷ تن ) مسلمانان تشکیل می دهند. این در حالیست که  مراکز مستقل ، ادعا می کنندکه تعداد واقعی مسلمانان حداقل دوبرابر آمار منتشر شده است . از دلایل این تفاوت می توان به عدم احساس راحتی بسیاری ازمردم در اعلام  هویت مذهبی خود و همچنین خواست دولت حاکم در تقلیل آمار مسلمانان در تناسب با جامعه مسیحی اشاره کرد . اکثریت شیعیان در مناطق هم مرز با جمهوری آذربایجان(جنوب و جنوب شرقی)ومنطقه کارتلی سفلی سکونت دارند.مناطقی که جمعیت های بزرگی از شیعیان را در بردارند عبارتنداز: مارنئولی، گاردابانی،بولنیسی،دمانیسی،رمانی،آخالکالاکی،بوگدانووکا وقره چپ؛ البته در سایر نقاط این کشور نیز به صورت پراکنده شیعیان حضوردارند و از جمله درشهر تفلیس حدود ۱۸ هزارتن مسلمان زندگی می کنند.

مسلمانان  اهل سنت گرجستان

جمعیت مسلمانان سنی حنفی مذهب گرجستان ازسه گروه : ۱- مسلمانان سنی گرجی زبان ساکن درمنطقه آجارا ،۲ -  تعدادی از مسلمانان آذری زبان ساکن درامتداد مرزهای گرجستان با جمهوری آذربایجان و ارمنستان ۳- اقلیت مسلمان ساکن درآبخازیا،اوستیای جنوبی وکیستین های دره پانکیسی، تشکیل می شوند. اکثریت گرجی‌های ساکن درآدجارا و همچنین تعداد کمی ازساکنان منطقه مشکتی مسلمان سنی مذهب هستند. از نظر گرایشات دینی و مذهبی، منطقه آجارا عموماً پس از دوره اشغال توسط دولت عثمانی درسال ۱۶۱۴و پذیرش اسلام توسط مردم ، به طور سنتی نزد سایر ملل بعنوان منطقه ای مسلمان نشین محسوب می شده است بطوریکه به سبب نفوذ و گسترش اسلام درآجارستان، روس ها این سرزمین را گرجستان اسلامی می نامیدند. علیرغم دوام اسلام در دوران شوروی ، فرایند گرایش به مسیحیت پس از فروپاشی شوروی و استقلال گرجستان شتاب گرفته است. این روند به موازات تاسیس کلیساهای جدید و مدارس مذهبی صورت گرفت که هردوی آنها بخشی از اهداف کلیسای ارتودوکس گرجستان برای ترویج مسیحیت در منطقه بوده است. براساس آمار رسمی اعلام شده توسط آژانس دولتی امور ادیان در  سال ۲۰۱۹ ، حدود۵۴ درصد جمعیت منطقه آجارا  را مسیحیان ارتدوکس گرجستان (حدود ۱۸۲۰۰۰تن) ، ۴۰درصد را مسلمانان (۱۳۲۸۵۲ تن وعمدتاً سنی حنفی) و بقیه را اقلیت هایی مانند مسیحیان ارمنی (۰.۳ %) وسایر ادیان ومذاهب تشکیل می دهند.ازنظرتقسیمات منطقه ای، آدجارا شامل یک بخش مرکزی اداری بنام شهرباتومی و پنج منطقه به نام های خولو،شواخوی،کدا، خلواچائوری و کوبولتی ونیز۷ شهرک می باشد که حدود ۴۸ درصد آن را جمعیت شهری تشکیل می دهد.  

     مسلمانان  اهل سنت  درآبخازیا

آبخازها اقلیت مسلمانی هستند که به صورت پراکنده درناحیه جدایی طلب آبخازیا و شهرهای دیگرگرجستان زندگی می کنند.بخشی ازآبخازها درطول قرن های ۱۷ و۱۸ در دوران حکومت عثمانی به اسلام گرویدند.       درسال۱۸۶۰ با آغازعقب نشینی عثمانی ها و پیش روی روس ها درقفقاز، بخش بزرگی ازمسلمانان آّبخاز(همانند دیگر اقلیت های مسلمان قفقاز )به شهرهای جنوبی که تحت تسلط عثمانی بود کوچ کردند. اگرچه دردوران شوروی، اسلام درآبخازیا تضعیف شد، اما به نظر می رسد برقراری روابط بین آبخارهای گرجستان و بازماندگان آبخازهای ساکن ترکیه، پس ازفروپاشی شوروی،موجبات احیای اسلام را فراهم آورده باشد. شایان ذکر است در میان اقلیت اوستی‌ها ویونانی‌ها نیز مسلمانان سنی مذهب وجود دارند.

کیستین های دره پانکیسی و تاثیرات جنگ چچن

اقلیت دیگر ، کیستین های مسلمان هستند ، اقلیتی قومی که به وانیاخ ها تعلق دارند و بنابراین به چچن ها و اینگوش ها بسیار نزدیک اند.این جامعه مسلمان حدود ۱۵ هزار تن جمعیت دارد و ساکن در دره پانکیسی واقع درشمال شرقی گرجستان می باشند . ایشان از فرقه های قادریه (مسلک کونتا حاجی در قرن نوزدهم)پیروی می کنند و مدت ها گونه ای جامعه اسلامی را تشکیل داده بودند. شایان ذکر است مسلمانان کیستین در خلال دهه های گذشته تحت تاثیر جنگ مبارزان آزادیخواه چچنی با ارتش روسیه قرارگرفته اند. افراط گرایی اسلامی درچچن که در نتیجه وخیم تر شدن اوضاع مناقشه درآن منطقه بروز کرد موجب هجوم پناه جویان به پانکیسی شد و تاکنون فشار زیادی برکیستین ها وارد آورده است.به اعتقاد صاحبنظران همین مسئله باعث شد تا افراط گرایی نوین در میان کیستین ها گسترش یابد که اغلب و به اشتباه از آن به عنوان  « وهابی گری » نام برده می شود . این درحالی است که دولت فدراسیون روسیه با این شبهه که برخی مبارزان آزادیخواه چچنی به روستاهای کیستین در دره پانکیسی پناه آورده باشند مرتباً دولت گرجستان را به ورود به اراضی این کشور برای انهدام گروه های مبارزان تهدید می کند. بدین ترتیب مسلمانان کیستین که به شدت در دره خود منزوی شده اند ارتباط بسیارکمی با دیگر مسلمانان از جمله آجارهای سنی و آذری های ساکن گرجستان دارند.گروه تروریستی داعش در ادامه تلاش برای حضور وگسترش حوزه ودامنه فعالیت های خود به دیگر مناطق آسیا و همچنین منطقه قفقاز جنوبی(آذربایجان،ارمنستان وگرجستان)، و قفقاز شمالی (روسیه)، اقدام به ایجاد شاخه‌های متعدد با تبلیغات گسترده رسانه‌ای در فضای مجازی به همراه تطمیع عناصری از دیگر گروه های تروریستی وابسته به القاعده برای پیوستن به خود کرده است، سیاستی که به دلایل فراوان ازحمایت و پشتیبانی برخی بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی نیز برخوردار است. دره پانکیسی به علت فقر ساکنینش به "دره فراموش شده" معروف است،اکثرجوانان این منطقه به علت تبلیغات سلفی ها، به فرقه سلفیت گرویده اند. درحال حاضرو پس ازفروپاشی داعش درسوریه، چچنی های داعشی نمی توانند به خانه های خود بازگردند چرا که مقامات گرجستانی به دلیل مشارکت آن ها درسازمانی تروریستی به دنبال دستگیری آن ها هستند.

وضعیت سیاسی و اجتماعی و اقتصادی مسلمانان :

گرجستان کشوری مسیحی است و مسیحیان از نظر حیات اجتماعی و آداب و روش زندگی،خودشان را متعلق به مسیحیت ارتدوکس می دانند. با توجه به بافت جمعیتی گرجستان که غالباً از مسیحیان تشکیل یافته و سیاست های خاص در این خصوص اعمال می شود و از سویی اکثر مسلمانان فاقد تحصیلات عالی بوده و به زبان گرجی آشنا و مسلط نیستند، دسترسی به پست و مقام های دولتی وحکومتی برای ایشان مقدور نیست  و در شرایط موجود استانداران وشهرداران نیز از میان مسیحیان گرجی انتخاب می شوند. هم اکنون در بیشتر ادارات گرجستان، مسیحیان حضوردارند و مسلمانان از ورود به آنها محروم هستند. لازم به ذکر است که بیشتر آذری‌های شیعه در روستاها زندگی می کنند واز سطح معیشتی بالایی برخوردار نیستند . حاکمیت هفتاد ساله نظام کمونیستی موجب شد تا مردم مسلمان به تدریج باورهای اسلامی خویش را از دست داده و از لحاظ آموزه های دینی تضعیف شوند. اما بعدازاستقلال کشورگرجستان مردم مسلمان درمسیراحیای مجدد دین وبازگشت به حیات اسلامی گذشته خویش قرارگرفته اند. آذری‌ها در محیط زندگی خویش به دلیل اشتغال به کشاورزی تمایل کمتری به مهاجرت به کشورهای دیگر نشان می دهند.جمعیت سخت‌کوش آذری‌ها نیروی کار فعالی هستند که می‌توانند به توسعه اقتصادی گرجستان سرعت ببخشند. موافقت دولت گرجستان باتاسیس و فعالیت مدارس المصطفی العالمیه برای آموزش مسائل دینی شیعیان گامی بزرگ برای آموزش دینی محسوب می شود تا مسائل مذهبی را به آن‌ها بیاموزند.آن‌ها که شنیده بودند گذشتگانشان زمانی نماز می‌خواندند و روزه می‌گرفتند، امروز تشنه دانستن حقایق هستند. به‌عبارت دیگر، بهره گیری از تبلیغات دینی برای مسلمانان ، نقطه‌ای مثبت و مهم محسوب می شود زیرا مسلمانان نسبت به سایر ادیان و گروه‌های دینی درگرجستان، بیش‌تر به مسائل اعتقادی چه در حیطه زندگی شخصی و چه در زندگی اجتماعی خود اهمیت می‌دهند؛ لذا گسترش تبلیغات دینی و افزایش مؤسسات اسلامی و شیعی در میان ایشان می‌تواند در این زمینه پشتوانه‌ای معنوی برای حفظ و گسترش ارزش‌های اسلامی وشیعی در میان جوامع مسلمان ساکن در گرجستان باشد.

رابطه شیعیان با پیروان مذاهب و ادیان دیگر

صرف نظراز برخی تحرکات قوم گرایانه سال های آغازین استقلال جمهوری گرجستان، همزیستی مسالمت آمیز پیروان ادیان و مذاهب این کشور کوچک و دارای موقعیت خاص ژئو استراتژیک را به آیینه ای تمام نما از تسامح و رواداری مذهبی مبدل ساخته است. مسلمانان ، عموماً و شیعیان، خصوصاً رابطه حسنه ای با مسیحیان هموطن خود دارندیادآور می شود اکثر مسلمانان اهل سنت گرجی نیز محب اهل بیت(ع) هستند وشیعیان نه تنها با سنی های سنتی مشکلی ندارند، بلکه دارای روابط تجاری وخانوادگی با آنان هستند. سنی های گرجستان بیشترتحت تأثیرسیاست های کشور ترکیه هستند و وهابیت تاکنون درجامعه گرجستان توفیقی کسب نکرده است در این رابطه خاطر نشان می سازد با افتتاح سفارت عربستان در تفلیس(سال ۱۳۹۸) و افزایش سرمایه گذاری این کشور که عمدتاً معطوف به حوزه گردشگری است ، پیش بینی می شود با فعال شدن عربستان دراموردینی مسلمانان در گام های بعدی و در رقابت با جمهوری اسلامی ایران و ترکیه، شاهد بروز مشکلاتی در آینده باشیم.

نگاهی به حضور ترکیه در جمهوری خودمختار آجارستان

گرجستان ازجمله کشورهای قفقاز جنوبی است که پس از فروپاشی شوروی سطح روابط اقتصادی وسیاسی و فرهنگی خود را با ترکیه درسطح قابل توجهی افزایش داده است.گسترش این روابط‌، دوکشور را به دو شریک استراتژیک درمنطقه تبدیل کرده است. بین دو کشور ده‌ها توافق‌نامه در زمینه‌های دوستی وهمکاری بسته شده است که که مهمترین آنها در زمینه‌های تجارت، اقتصاد،علوم و فنون،روابط نظامی،فرهنگی وآموزشی بوده است. ازمهمترین اقدامات ترکیه پس ازاستقلال گرجستان نفوذ وحضورگسترده درجمهوری خودمختار آجارستان است و همانگونه که قبلاً اشاره شد براساس آمار رسمی دولتی ۲۰۱۹منتشره ازسوی آژانس دولتی ادیان حدود ۴۰ درصد جمعیت آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند. 

جایگاه تاریخی آجارستان

سرزمین‌های تاریخی جنوب وجنوب غربی گرجستان در قرون وسطی متعلق به امپراتوری عثمانی بود. چند قرن حکومت عثمانی براین منطقه موجب شد بسیاری از ساکنان این مناطق به اسلام روی آورند.آجارستان (Ajaristan) یکی ازجمهوری های خود مختار منطقه قفقاز وبخشی از جمهوری‌ گرجستان است که درجنوب غربی آن قرار دارد. آجارستان با ۳۰۰۰ کیلومتر مربع وسعت و طبق آمار منتشره آژانس دولتی ادیان در سال ۲۰۱۹جمعیت جمهوری خودمختار آجاریا ۳۳۳۹۰۵ تن اعلام شده است.این منطقه ازجنوب با ترکیه، ازغرب با دریای سیاه و ازشمال شرقی با گرجستان هم مرز است. در نیمه دوم قرن دهم سرزمین کنونی آجارستان به تصرف دولت عثمانی درآمد و در این عصر بود که آجارها (گروهی از گرجی های ترک تبار) اسلام آوردند، به سبب نفوذ و گسترش اسلام درآجارستان روس ها این منطقه را گرجستان اسلامی نامیدند ولی کمابیش آیین مسیحیت  درآن رواج داشت. آجارستان درسال ۱۸۷۸ میلادی ازعثمانی منفک و به روسیه منضم گردید. در ۱۸ مارس ۱۹۲۱ م بلشویک ها دراین سرزمین استقراریافتند و در۱۶ ژوئیه همین سال جمهوری خودمختار آجارستان به عنوان بخشی از گرجستان تأسیس شد. همزمان با این وقایع و بسته شدن پیمان قارص، آجارستان یک منطقه خودمختار اعلام شد که دولت سوسیالیستی حق نداشت به طور یکجانبه خودمختاری آن را منحل کرده و جمعیت مسلمان آن را از این سرزمین کوچ دهد.آجارستان طی ۳۰۰ سال بخشی از خاک امپراتوری عثمانی بود و چیزی که مایه نگرانی گرجی‌هاست این موضوع است که هنوز هم در برخی محافل، نخبگان ترکیه این بخش را به عنوان بخش همیشگی خاک ترکیه می‌دانند. سال گذشته وزارت امور خارجه گرجستان تحت فشار افکار عمومی ، از ترکیه در خصوص محتوای کتاب‌های درسی ترکیه که در آن ، آجارستان و باتومی به عنوان بخشی از سرزمین ترکیه نام برده شده است، توضیح خواست. علاوه بر این و در اقدامی دیگر، مقامات باتومی کنترل خود را بر تور لیدرهای ترک که تاریخ را به گونه ای  دیگر برای گردشگران  آثار تاریخی این مناطق  بازگو می‌کردندافزایش داد . زبان آجارها از گروه زبانهای قفقازی است و تحت تاثیر زبان ترکی می‌باشد، این قوم مسلمان سنی مذهب و پیرو فقه حنفی هستند، مرکز آجارستان بندر استراتژیک باتومی است که برکرانه دریای سیاه قرار دارد، غیر از سواحل و نقاط جلگه‌ای، دشت های اطراف رود آجار ایستکالی (Adzharissttkali) نیز پرسکنه می‌باشد. در قلمروآجارها حدود ۵۰۰۰ تن "کردتبار" سکونت دارند که غالبا مسلمان هستند، آجارستان دو شهر و شش شهرستان دارد و کوبولتی (Kobulti) پس ازباتومی دومین شهر این جمهوری است. طی دهه‌های ۷۰ و۸۰ قرن ۱۹ میلادی بسیاری از مسلمانان گرجی به ترکیه مهاجرت کردند و همزمان مسیحیان بسیاری از جمله ارمنی‌ها و روس‌ها از مناطق نزدیک گرجستان به آجارستان نقل مکان کردند به همین دلیل در آجارستان ترکیبی از جمعیت مسلمان و مسیحی شکل گرفت.پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی نیز دو کشور گرجستان و ترکیه یک بار دیگر بر صحت توافق‌نامه قارص تاکید کردند. با فروپاشی شوروی و اعلام استقلال کشورهایی چون گرجستان، بازیگران منطقه‌ای بسیاری وارد این مناطق شدند و به نوعی به نقش آفرینی در وقایع منطقه‌ای پرداختند. ترکیه از جمله کشورهایی است که با به رسمیت شمردن استقلال این کشور وارد رابطه بسیار نزدیک و همه جانبه‌ای با آن شد و تلاش کرد نفوذ خود را در مناطق مختلف این کشور و بخصوص آجارستان که هم مرز بوده و مسلمانان زیادی  را در خود جای داده است ، گسترش دهد. 

سیاست مذهبی و دینی  ترکیه در گرجستان

تا همین اواخر، صاحبنظران توجه نسبتاً کمی را به بررسی روابط بین ترکیه وگرجستان معطوف داشته بودند. و بر این مبنا اکثرمطالعات عمدتاً برابعاد ژئوپلیتیکی، دوجانبه ومنطقه ای این روابط متمرکز گردیده است.  تا کنون گرجستان به دلایل مختلف استراتژیک وسیاسی، ترکیه را در فهرست کشورهای مورد علاقه خود قرار داده است.بدیهی است عوامل فرهنگی، مذهبی و اجتماعی نقش مهمی را درشکل گیری سیاست ترکیه در قبال گرجستان ایفا نموده و می توان نتیجه گرفت که ترکیب این سیاست ها جوهره و اهداف روابط ترکیه و گرجستان را شکل می دهد. برای پی بردن به ابعاد این روابط لازم است برخی از پروژه های موسسات دولتی وخصوصی ترکیه درحوزه های اقتصادی،مذهبی،فرهنگی،آموزشی و بشردوستانه گرجستان ، مورد توجه قرارگیرد و پیامدهای عملی وبرداشت های فرهنگی و اجتماعی این پروژه ها بررسی شود. در این گزارش به " شاخص دینی" و مولفه های مترتب بر آن  به عنوان  عاملی تاثیر گذار در  تبیین قدرت نرم ترکیه استناد می شود . بدیهی است  لحاظ چنین شاخص هایی بدون در نظرگرفتن ویژگی های سیاسی و مذهبی درگرجستان به درستی قابل درک نبوده و نوع  مطالعه علایق مذهبی ترکیه درگرجستان در این راستا تعیین و تدوین خواهد شد .

اولویت های ترکیه و پذیرش آن در گرجستان

تحقیق در مورد سیاست خارجی ترکیه در قفقاز جنوبی را می توان به چند گروه تقسیم کرد. به گفته برخی از کارشناسان، ترکیه یک سیاست منطقه‌ای کاملاً واضح و منطقه‌ای را در قفقازجنوبی بکار برده است ،این امرباعث شده تا این کشور بتواند به یک بازیگر کلیدی منطقه تبدیل شود.گروه دیگری ازمحققان بر این باورند که ترکیه منافع متفاوتی را در قبال هریک از کشورهای قفقاز جنوبی دنبال می کند و بنابراین هیچ سیاست خارجی یکپارچه و متمرکزی در قبال قفقاز جنوبی ازسوی این کشورمشاهده نمی شود. گروه دیگری از تحلیل گران نیز معتقدند ترکیه فاقد یک راهبرد کلان در قبال کشورهای قفقاز جنوبی است و جریان های موضعی و موضوعی اهداف سیاسی ترکیه را تعیین می کند. برخی حتی ادعا می کنند که عمده ترین مانع در جهت اجرای  سیاست های همه جانبه ترکیه در منطقه ، عدم وجود رابطه دیپلماتیک با ارمنستان است که ایجاد آن می تواند به حضور کامل ژئوپلیتیک ترکیه در منطقه منجر شود. در اکثر تحقیقات مربوط به این موضوع ، برجنبه های اقتصادی منافع ترکیه در گرجستان تأکید شده است که نشان می دهد اجرای سیاست های ترکیه با نوع سیاست اقتصادی باز و جامع گرجستان ارتباط مستقیم دارد .

سیاست اقتصادی ترکیه در گرجستان

علاوه بردستاوردهای سیاسی و ژئوپلیتیکی که ترکیه  از قبال حضور در گرجستان دنبال می کند،تلاش های قابل توجهی از سوی آنکارا برای ارتقاء پروژه های تجاری واقتصادی ترکیه انجام شده است.ترکیه وجمهوری آذربایجان از اواسط دهه ۲۰۰۰ پرچمدار روابط تجاری خارجی با گرجستان هستند. به طور طبیعی ، آمار واردات و صادرات، سرمایه گذاری های ترکیه و گردش مالی درتعدادی ازحوزه ها نشان می دهد که طی سال های اخیر، ترکیه به طور قابل توجهی حضوراقتصادی خود را درگرجستان افزایش داده است. شایان ذکر است اگرچه برخی از نیروها و احزاب  سیاسی گرجی خواهان گسترش روابط تجاری با ترکیه بوده و در این خصوص جهت گیری مثبت دارند، اما در ازای آن نیز  برخی ازچهره های سیاسی ، آشکارا نگرانی خود را نسبت به نقش روزافزون ترکیه ابراز می کنند.

پیامدهای فرهنگی ،مذهبی سیاست قدرت نرم ترکیه در گرجستان

به موازات گسترش روابط اقتصادی، رئیس جمهور و مسئولین ترکیه ، اهمیت ویژه ای را در جهت ارتقا تعاملات و نوع مناسبات در سطوح مذهبی،آموزشی،فرهنگی و بشردوستانه بین دو کشور قائل هستند و می کوشند از ابتکارات و طرح های نوین در این مسیر  بهره گیری حداکثری نمایند.برخی پیشبرد و اجرای  این ابتکارات را گام های هدفمند برای شکل گیری نگرشی مثبت به ترکیه در جامعه گرجستان تفسیر می کنند و برخی دیگر، عدم هماهنگی بین سیاست هاو خط مشی های دنبال شده را احصا کرده و از اجرای  سیاست های دوگانه ابراز تعجب می کنند. ترکیه برای گسترش نفوذ مذهبی ، عقیدتی و فرهنگی خود در گرجستان اقدام به انجام برخی ابتکارات و فعالیت های خاص کرده است. به طورکلی ، این ابتکارات توسط سه مؤسسه دولتی با نفوذ ( وابسته به نخست وزیری ترکیه ) برنامه ریزی و اجرا می شود . این سه موسسه عبارتند از آژانس همکاری و توسعه روابط بین الملل ترکیه معروف به(TİKA) ، مرکز فرهنگی یونس امره و نمایندگی سازمان دیانت که از سال ۱۹۹۴ بسیاری از پروژه های بزرگ را در گرجستان برنامه ریزی و به اجرا درآورده است . برنامه های اجرا شده در سال های اخیر شامل بهبود زیرساخت ها و خدمات اجتماعی و اقتصادی ، تعمیر و تأمین مراکز آموزشی ، سازماندهی برنامه های آموزشی (حرفه ای ، آموزش زبان ترکی، و غیره)است.البته لازم به ذکر است که مخاطبان گرجی نمایندگی TİKA اکثراً قلمروهای پرجمعیت مسلمانان را دربرمی دارد و این آژانس تنها برنامه های محدودی را  در تفلیس و گوری اجرا کرده است . همچنین در سال ۲۰۰۷ ، آنکارا تصمیم به ایجاد مراکز فرهنگی یونس امره در سراسر جهان ، با هدف متعادل کردن تأثیر مدارس گولن و ترویج زبان،ادبیات،تاریخ،فرهنگ و هنر ترکی گرفت. این مراکز براساس الگوی انستیتوی گوته، شورای بریتانیا، انستیتوی سروانتس و سایرموسسات مشابه تأسیس شده و فعالیت می کند این مرکز با دانشگاه های گرجستان در زمینه فعالیت های علمی و فرهنگی بین المللی و دوجانبه همکاری دارد.فعالیت نمایندگی سازمان دیانت ترکیه نیز بیشتر در امور مذهبی و معنوی حوزه مسلمانان گرجستان متمرکز شده است. برخلاف دو نهاد قبلی، نمایندگی سازمان دیانت از سال ۱۹۲۴ در ترکیه فعال بوده و از دهه ۱۹۸۰ فعالیت خود را در گرجستان گسترش داده است . این نمایندگی خدمات مختلفی را شامل کمک به اتباع مسلمان گرجستان در سازماندهی حج ، آموزش امامان ، آموزش مبلغین دینی،اعطای بورس تحصیلی برای تحصیلات تکمیلی دینی ،ساخت و مرمت مساجد و... ارائه می کند.کنسولگری ترکیه در باتومی ازفعالیت های  نمایندگی سازمان دیانت در گسترش ادبیات اسلامی به زبان گرجی و اعزام رهبران مذهبی ترکیه برای امور تبلیغی در مساجد مختلف حمایت و پشتیبانی می کند. مدیران سازمان دیانت مرتباً به گرجستان سفرمی کنند و با رهبران مفتی های گرجستان جلساتی را برگزار می کنند. از جمله اقدامات صورت گرفته توسط سازمان مذکور  افتتاح دومین مدرسه بزرگ دینی در گرجستان در روستای موره کسالو در سال ۲۰۰۰م  است . شایان ذکراست بازرگانان ترک نیز که در گرجستان مشغول فعالیت هستند به سهم خود از این گونه اقدامات پشتیبانی می کنند .علاوه بر مؤسسات دولتی فوق الذکر ، تعدادی از موسسات آموزشی ترکیه متعلق به شبکه فتح الله گولن نیز در گرجستان فعالیت می کنند. قبل از نزاع میان حزب حاکم ترکیه و شبکه گولن (به ویژه رجب طیب اردوغان  و فتح الله گولن) در دسامبر ۲۰۱۳ ، این شبکه از بسیاری از ابتکارات و سیاست های ترکیه پشتیبانی قابل توجه به عمل می آورد و نوعی همزیستی مسالمت آمیز بین ایشان برقرار و یکدیگر را  تکمیل می نمودند.  علیرغم چالش های ایجاد شده در روابط دولت ترکیه و شبکه گولن  نمی توان از نقش این دو در ترسیم  یک تصویر مثبت از ترکیه در نزد بسیاری از گرجیان چشم پوشید. مدارس گولن درگرجستان به عنوان "مدارس ترکی" شناخته می شوند که تحت نظارت مؤسسات آموزشی ğağlar (Çağlar Eğitim Kurumlar) ، ÇEK) در فوریه ۱۹۹۳ تاسیس شده اند. از آن زمان،ÇEK هفت مدرسه و یک دانشگاه را در گرجستان تأسیس کرده است. به استثناء دو مدرسه اول و دانشگاه ، پنج مورد دیگر نیز پس از انقلاب گل رز در دوران ریاست جمهوری ساکاشویلی تأسیس شدند. قبل از بروز اختلافات، نیروهای ترک تحت حمایت گولنیست ها وظیفه تدریس و تمشیت امور اداری این مراکز را عهده دار بودند که پس از آن تولیت اموربه طرفداران دولت ترکیه و حزب حاکم منتقل شد . این مدارس دارای امکانات پیشرفته هستند و توجه ویژه ای به برگزاری و مشارکت در المپیادهای زبان ترکی (Tçerkçe Olimpiyatları) دارند که در امتداد آن به  دانش آموزان اجازه می دهد از ترکیه دیدن کنند و با برگزارکنندگان برنامه آشنا شده و ارتباط برقرار کنند. قابل ذکر است که یک سیستم منعطف و مکمل نیز بین مدارس و دانشگاه های این شبکه آموزشی برقرار شده و دانش آموختگان پیش دبستانی و دبیرستانی هنگام تحصیل در دانشگاه از تخفیف شهریه برخوردار می شوند. در طول دوران تحصیل در دانشگاه نیز به دانشجویان فرصت داده می شود به صورت دوره ای در رویدادهای فرهنگی ترکیه شرکت کنند و غالباً از مؤسسات آموزشی و دانشگاهی ترکیه دیدن کنند. حتی اگر این مدارس توسط گولنیست ها تأسیس شده باشند. به هر حال دانش آموزان و معلمان گرجی هر روز با نمادهای مرتبط با ترکیه روبرو می شوند وسیاست مداران ترک، در میان مدت مطمئن هستند برخی از نخبگان جدید این کشور را آموزش خواهند داد. گفتنی است سفارت ترکیه در گرجستان هیچگونه برنامه فرهنگی را در وب سایت خود درج نمی کند. این درحالیست که سازمان های وابسته به ترکیه در مقاطع زمانی گوناگون  انواع برنامه های بشردوستانه ، فرهنگی و آموزشی را اجرا نموده و مورد استقبال گسترده  در بین مخاطبان گرجی قرار می گیرد .  انجام این پروژه ها به طور کلی باعث گردیده تا تصویری مثبت از ترکیه  به آرامی و پیوسته در گرجستان شکل گرفته شود. به طور همزمان ، گروه های مختلف سیاسی و اجتماعی در تلاش هستند تا با پیامدهای منفی مختلفی که به عنوان "ماهیت واقعی" حضور ترکیه در گرجستان می بینند ، با مردم ارتباط برقرار کنند سازمان های مذهبی ترکیه چند ده مدرسه شبانه روزی در آجارا  دارند که کودکان خانواده های فقیر درآن آموزش رایگان دریافت می کنند و پس از آن بسیاری از آنها برای تحصیلات دینی به ترکیه می رون.د قابل توجه است که از سال ۱۹۹۳ هزاران شهروند گرجستان عمدتاً از آجارا و کوموکارتلی ( منطقه ای در جنوب شرقی گرجستان) برای دوره های آموزش دینی (اعم از عالی و حرفه ای) و قرآنی به ترکیه عزیمت کرده اند. بسیاری از آنها برای خدمت در مساجد در شهرک های مختلف گرجستان بازگشته اند. شایان ذکر است که علاوه بر ترکیه ، برخی مسلمانان گرجستان نیز به ایران و عربستان سعودی عزیمت می کنند . براساس اطلاعات منتشرشده آژانس دولتی ادیان در سال ۲۰۱۹، در گرجستان ۳۲۰ مسجد وجود دارد اگرچه بیشتر آنها نمازخانه هایی هستند که رسماً به عنوان مساجد ثبت شده اند. براساس آمار سال ۲۰۰۹ ، ۱۸۴ باب از این مساجد در آجارا هستند که ۱۴۰ باب از آنها در سالهای اخیر ساخته شده است. در چند سال گذشته ، بحث پیرامون برخی از  فعالیت های صورت گرفته توسط ترکیه در گرجستان به ویژه در مورد بازسازی و یا ساخت مساجد جدید بسیار تشدید شده است. کلیسای ارتدکس گرجستان با قاطعیت در برابرحضور ترکیه در گرجستان مقاومت می کند و در این راستا برای تغییر دین مسلمانان محلی به مسیحیت و بازسازی کلیساها در خاک ترکیه تلاش می کند. در این رابطه تعدادی از روحانیون گرجی نیز که در زمینه ترک زدایی(اسلام زدایی) منطقه آجارا به موعظه می پردازند ، به دلیل موضع گیری های تند بر علیه ترکیه مشهور شده اند. آنها به خاطر بازگرداندن مردم به آیین نیاکان خود ، تمهیدات گسترده ای را فراهم آورده اند. ساخت کلیسای بزرگ ارتدکس در مرکز خولوکه شهری عمدتاً مسلمان در آجارا است ، از نمونه های بارز تلاش کلیسای ارتدکس گرجستان در این حوزه است. از اقدامات قابل توجه دیگر در سنوات گذشته نیز می توان به برچیدن مساجد و مناره ها در تعدادی از شهرک های مسکونی مسلمانان (چله ، سامتاسکارو ، نیگوزیانی و تسینتسارو) ، آتش زدن مسجدی (در روستای مقانلو ، منطقه گاردابانی) یا حتی اعتراض به برپایی نماز جمعه در برخی از مساجد ، اشاره نمود که برخی آن را هدایت شده از سوی کلیسای ارتدکس می دانند و تکرار آن در اینده نیز مختمل است . بسیار مهم است که برخی از تحلیلگران و محافل سیاسی از ایجاد کانون های احتمالی تنش براساس هویت مذهبی یاد می کنند. برخی بر این باورند که فعالیت های ترکیه درگرجستان وحمایت آن از مسلمانان گرجستان با هدف ایجاد یک دیوار مستحکم و جابجایی مرزهای دینی درگرجستان انجام می شود. با این حال ، برخی از محافل مسلمان گرجستان با رد باور های مفروض ، قبول آن را برابر با پذیرش بی هویتی مسلمانان و ترسیم الگویی از شهروندان بیگانه در قیاس با خود می پندارند.  علاوه بر این، آنها اصرار دارند که ترکیه به دنبال تامین منافع اقتصادی درگرجستان است ومسلمانان گرجستان ابزاری برای تبدیل شدن به ستون پنجم ترکیه نیستند. یکی دیگر از موضوعات بحث برانگیز در روابط بین گرجستان و ترکیه شامل حفظ و تملک میراث فرهنگی دو کشور است. در کنار توسعه روابط بین المللی ، از سال ۲۰۰۵ ، کلیسای ارتدکس گرجستان به طور مداوم مسئله بازسازی چند کلیسا و صومعه در شمال شرقی ترکیه (اوشکی ، ایشخان ، خاندتا ، اوختا ، اردشن و خاخولی) را مطرح می کند.به طور هم زمان نیز، طرف ترک اصرار دارد تا مسجد عزیزیه در باتومی، مسجد کویریک در کوبولتی و مساجد احمدیه و یاکلی در اخلتشیخ را بازسازی کند. لازم به ذکراست که همواره براساس شرایط و اقتضائات حاکم بر روابط طرفین فهرست موارد قابل طرح بصورت دوره ای تغییر کرده وموضوعات جاری جایگزین می شود . روحانیت ارتدکس گرجستان خواستار آن است که همانند: ارامنه ، یونانیان و یهودیان،به گرجی زبانان ترکیه نیز حق اقلیت درترکیه اعطا شود که این امر وضعیت قانونی را برای آنها فراهم می کند و به عقیده آنها با بازگشت کلیساها و صومعه ها به کلیسای ارتدکس گرجستان دنبال خواهد شد. طرف ترک مخالف استدلال می کند که حتی اگرگرجی ها که در ترکیه زندگی می کنند به دلیل تعداد زیادشان، اقلیت مذهبی به آنها اعطاء شود،دربازگشت املاک و موجودی های کلیسای ظاهراً کلیسای گرجستان که در سال ۱۹۳۶ کشف و ضبط شده است ، هیچ تأثیر واپسگرایی نخواهد داشت.

نتیجه گیری

کشور ترکیه توانسته است درخلال سال های گذشته و با بهره گیری از زمینه‌های فرهنگی (همچون حضورمسلمانان در مناطق هم مرز با خود و ریشه‌های مشترک قومی ) و تاریخی و همچنین ظرفیت بالای اقتصادی به کشور گرجستان و به خصوص منطقه ارتباطی دو کشور یعنی آجارستان نفوذ  پیدا کرده وجایگاه خود را تثبیت نماید .  اهمیت گرجستان برای ترکیه آشکار بوده  و میزان رشد و حجم تبادلات اقتصادی  و سرمایه گذاری های سالانه موید موضوع است. لازم به ذکر است از سال ۲۰۰۴ میلادی نفوذ فزاینده ترکیه در اقتصاد گرجستان ، مشارکت گرجستان در پروژه عظیم انتقال انرژی از دریای خزر به غرب (اروپا) که منابع مالی فراوانی را طلب می نمود و همچنین ابهام در نوع روابط گرجستان و روسیه ،  فرصت مغتمنی را برای ترکیه ایجاد کرده است تا بتواند نفوذ سیاسی خود را  به موازات نفوذ اقتصادی در گرجستان گسترش دهد.  تحلیل های سیاسی و اقتصادی کارشناسان حاکی از آن است که تعمیق روابط ترکیه وگرجستان شامل و معطوف به اهداف مختلفی است و دو کشور براساس موقعیت،جایگاه وساختار منطقه ای به دنبال بهره گیری از فرصت ها و تثبیت حضور به عنوان نقش مکمل می باشند در این خصوص می توان گفت  که ترکیه در سهم خواهی و رقابت با رقیبان منطقه ای خواهان حضور ژئوپلیتیکی، اقتصادی،مذهبی ،فرهنگی و اجتماعی در گرجستان بوده و به ازای آن سیاستمداران گرجی درقبال ترکیه با تساهل نسبی ، تجارت و اقتصاد را مبنا قرار داده اند . برخی گزارش ها حاکی از آن است که دیدگاه  مثبت اغلب سیاسیون گرجی و اقشار دانشگاهی نسبت به حضور ترکیه درحوزه های اقتصادی واستراتژیک گرجستان روندی افزایشی را  طی نموده است با این وجود ، نمی توان  مقاومت و مخالفت برخی دیگر از نیروهای سیاسی،کلیسای ارتدکس گرجستان ومحافل وابسته به آن را در مقابل دسته نخست، نادیده گرفت . انتقادها و اقدامات متقابل کلیسای ارتدکس گرجستان و همراهی اقشار مختلف جامعه گرجستان بنا به تعصب دینی موجود، عاملی در جهت تحدید تأثیر مذهبی ترکیه در این کشور محسوب می شود .